Chuyện chưa kể về công tử Vĩnh Long
Tác giả: Nguyên Ngọc - Thứ sáu - 17/07/2015 09:56
Chuyện chưa kể về công tử Vĩnh Long
Trước giờ chúng ta hay nghe nhắc đến “công tử” Mỹ Tho và “công tử” Bạc Liêu chứ ít ai biết Nam Bộ còn có “công tử” Vĩnh Long. Nhưng khác với hai “công tử” chơi ngông, xài tiền như nước kia, dù cũng rất hào hoa, “công tử” Vĩnh Long giàu lòng nhân ái, tham gia cách mạng từ rất sớm, là chiến sĩ cộng sản kiên trung, từng năm lần vào tù ra khám nhưng vẫn giữ vững khí tiết cách mạng. Sinh thời, cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt có lần về thăm quê Vĩnh Long, gặp cán bộ tuyên giáo, ông nói: Nông dân chúng ta đi làm cách mạng, nếu có mất thì mất đầu và quần tà-lỏn, còn những người như “công tử” Lời thì mất cả đầu và cả gia sản đồ sộ.
“Công tử” Vĩnh Long tên là Châu Sanh, tên khai sinh là Châu Văn Sanh. Người dân địa phương thân mật gọi ông là “công tử” Lời. Ông sinh ngày 3-4-1911 tại làng Chánh Hội, quận Cái Nhum, Vĩnh Long (nay là thị trấn Cái Nhum, huyện Mang Thít, Vĩnh Long).
“Con anh, con em là vốn, con chúng ta là lời”
Cha ông tên là Châu Xuyên, sinh năm 1865, gốc người Hoa Phúc Kiến, đến định cư ở Gò Công. Sau trận lụt Năm Thìn (1904), ông Châu Xuyên mới phiêu bạt về Chánh Hội. Giống như khá nhiều người Hoa khác, khi đến quê mới, ông Xuyên cùng mẹ bán lẻ bánh ú, đậu phộng rang, lục lạc, đồ chơi trẻ em… ở chợ Cái Nhum. Mấy năm tích cóp, ông mở tiệm thuốc Bắc.
Chuyện kể rằng một hôm có một ghe thương hồ buôn bán đá mài dao đậu ở bến chợ. Bán nhiều ngày không thấy ai mua, chủ ghe đến nhờ ông Châu Xuyên mua giúp. Thấy người phương xa khốn khó, ông Xuyên kêu vác hết số đá mài đem lên tiệm ông cất. Vậy là mấy ngày sau, người mua các nơi kháo nhau đến mua sạch số đá trên. Ông Xuyên có một món lời lớn. Từ đấy số vốn kha khá ấy, ông mua đất, mở mang điền sản và trở thành một điền chủ có tiếng trong vùng.
Sống giản dị, gần gũi với nông dân nên được nhiều người quý mến, ông Xuyên có một đời vợ sinh được ba con ở Gò Công thì vợ qua đời. Ông phiêu bạt về Mỹ Tho thì gặp bà Đào Thị Bòi, góa chồng, có hai con. Hai người cùng thương yêu con riêng của nhau như con ruột của mình nên cứ xếp thứ tự năm người con từ thứ hai đến thứ sáu theo cách gọi thứ của người Nam Bộ. Năm ông 46 tuổi, bà Bòi sinh cho ông một người con chung là Châu Sanh. Ông Xuyên đùa với vợ: “Năm đứa con của tui với bà là vốn, còn sinh đứa này là lời!”. Từ ấy Châu Sanh có tên thường gọi là Bảy Lời, sau này người quanh vùng gọi là “công tử” Lời.
Thương người yếu thế, đỡ người thân cô
Năm lên bảy tuổi, trong một lần qua sông Mang Thít thăm chành lúa với người làm công, cậu Bảy Lời đã đánh nhau với một thiếu niên lớn tuổi gấp đôi. Người nhà cấp báo, Năm Thạnh (anh thứ năm cùng mẹ khác cha với cậu Bảy Lời) chèo ghe qua xem thấy em bị đòn thâm tím mới can ngăn và lôi em về. Mẹ của Bảy Lời nghiêm sắc mặt: “Sao con lại đi đánh lộn?”. “Nó ỷ giàu ăn hiếp nhà nghèo, không đánh nó sao được!” - cậu Bảy Lời cãi lý với mẹ.
Năm lên 10-11 tuổi, cậu Bảy Lời hay la cà ngoài chợ, ngồi ăn hàng, có bao nhiêu bạn bè đều rủ vô bao hết. Chiều chiều, thấy mấy người bán hàng ế ẩm, cậu Bảy Lời đến lấy mỗi thứ cắn một miếng. Mấy người bạn hàng thấy vậy đem hàng đến “bắt đền” ông Châu Xuyên. Vậy là họ được đền bù thỏa đáng, còn người làm cho nhà ông Châu Xuyên lại có thêm quà vặt để ăn.
Có lần gánh hát về chợ Cái Nhum, tụi con nít không tiền xé màn che rạp “coi cọp”. Ông bầu gánh hát cho người lấy điếu thuốc châm mấy đứa nhỏ. Chuyện đến tai cậu Bảy Lời. Cậu bảo tụi nhỏ bắt cào cào, kiến nẻ bỏ vào hộp lon, lấy nước cống, nước tiểu quậy chung, sau đó lấy tờ giấy mỏng đậy lại đem vào rạp. Rạp hát phải một phen náo loạn vì kiến cắn, cào cào búng văng nước thúi rùm.
Được cho đi thu lúa ruộng nhưng lần nào về cậu Bảy Lời cũng nói với cha: “Năm nay thất bát, bớt lúa cho người ta!”. Có khi đi thu lúa mấy ngày không về, gia đình cho người đi tìm thì thấy cậu ngồi ăn bắp giã nấu với tá điền. Có lúc cậu Bảy Lời còn lấy tiền nhà đi đóng thuế thân cho tá điền nợ thuế bị đóng trăn trên xã.
Khi ra khỏi nhà, “công tử” Lời ăn mặc chỉnh tề, giày, nón, áo quần xúng xính. Khi về nhà thì “công tử” chỉ còn độc một chiếc quần tà-lỏn. Hỏi ra mới biết “công tử” đã cởi cho người nghèo mà cậu gặp trên đường.
Chàng rể chơi ngông
16 tuổi, “công tử” Lời được cha sắm cho một chiếc xe hơi hiệu De Lage mui trần với giá 5.000 đồng tiền Đông Dương bấy giờ, tương đương với giá 500 tấn lúa!
La cà chơi ở ngã tư Long Hồ, “công tử” Lời để ý cô Năm Phối (Võ Thị Phối), con ông Hương cả Tường của làng An Đức, quận Châu Thành (nay là huyện Long Hồ). Ông cả Tường là người nề nếp gia phong, tuy không giàu có nhưng là người có học. Cô Năm Phối có chín anh chị em, trong đó có bảy gái. Cô Năm Phối không phải là người phụ nữ hương sắc, lại lớn hơn cậu Bảy Lời hai tuổi. Nhưng trong con mắt cậu Bảy Lời, cô Năm Phối là một cô gái nết na, nhân hậu, đáng yêu và đáng để lấy làm vợ.
Muốn là làm, “công tử” Lời lái xe thẳng đến nhà cô Năm Phối, xin gặp ông cả Tường. Khi giáp mặt vị nhạc phụ tương lai, “công tử” bèn ngỏ lời cầu hôn: “Thưa bác, con muốn cưới cô Năm, con gái bác!”.
Ông cả Tường chới với, nhìn cậu thanh niên non choẹt, bảnh bao, ông nghiêm sắc mặt nói thẳng: “Cậu còn trẻ, nên lo lập nghiệp. Hiện tại cậu còn xài tiền nhà. Tôi không ham rể giàu, không ham xe hơi, nhà lầu. Ít ra cậu cũng phải nói với gia đình nhờ mai mối, chớ có “phang ngang, bửa củi” như vậy là không phải lễ…”.
Về nhà, “công tử” Lời tập hợp 12 gia nhân, sắm 12 mâm lễ vật chèo ghe 12 cây số lên nhà ông cả Tường. Ông cả không tiếp. Y lời dặn của “công tử”, đoàn người bèn giở chiêu ăn vạ: “Ông cả không nhận, về nhà chúng con bị công tử cho nghỉ việc”.
Dân chúng trong làng thấy lạ kéo tới coi như xem hát bội. Bí quá, ông cả Tường bèn xuống nước, đồng ý nhận hai mâm lễ rồi năn nỉ đoàn người lui về.
Từ ấy mỗi lần lái xe đi ngang nhà ông cả, cậu Bảy Lời đều ghé thăm, tặng quà. Có lúc đi săn ở miền Đông về thì chia đôi “chiến lợi phẩm”. Ông cả lúc đầu bực mình vì tính tình ngông nghênh của “công tử” nhưng hỏi chuyện gì cậu Bảy Lời cũng đáp lễ phép, trôi chảy, kiến thức uyên thâm, chữ Pháp, chữ Hoa thông thạo khiến ông dần dần cũng thấy cảm tình.
Thế là năm 17 tuổi, “công tử” Lời hỏi cưới cô Năm Phối. Năm ấy là năm 1928. Cuối năm, ông Châu Xuyên bệnh nặng, gọi Năm Phối lại đưa cho một cái va li bằng nhôm, kích thước to đến 30 x 40 x 10 cm và dặn dò: “Đây là tất cả gia sản của nhà ta. Tía mất rồi con ráng lo cho má con thằng Lời và đứa con sắp chào đời của nó. Con không được tiết lộ với ai. Nếu sợ không an toàn thì gởi cho chú Hai Xi, tá điền của tía, là người trọng tín nghĩa”.
Cô Năm Phối mở ra thấy toàn tiền giấy 100 đồng hình bộ lư chất đầy va li. Cô hết sức bàng hoàng. Mấy ngày sau thì ông Châu Xuyên qua đời…
Đến với lý tưởng cộng sản, nhiều lần vào tù ra khám
Ngã tư Long Hồ, nơi “công tử” Lời gặp được vợ cũng là nơi “công tử” gặp được người thanh niên cùng trang lứa tên Nguyễn Văn Đại, thành viên của Việt Nam Thanh niên Cách mạng đồng chí hội vào năm 1929. Năm 1930, nơi đây đã hình thành chi bộ Đảng Cộng sản đầu tiên của tỉnh Vĩnh Long do ông Nguyễn Văn Thiệt làm bí thư (sau này là Bí thư Tỉnh ủy Vĩnh Long). Chính mối duyên gặp gỡ này đã giúp “công tử” Lời bắt gặp lý tưởng cộng sản.
Đây là đoạn trích trong lịch sử tỉnh Vĩnh Long do NXB Chính trị Quốc gia xuất bản, có thể xem đây là phong trào Xô Viết Vĩnh Long:
“Ngày 2-6-1930, khoảng 2.000 người gồm nông dân, tiểu thương, học sinh, thợ thủ công… từ Châu Thành, Tam Bình, Vũng Liêm kéo về ngã tư Long Hồ, sắp thành đội ngũ, giương cao biểu ngữ “Tinh thần ngày Quốc tế Lao động 1-5 muôn năm!”, “Đảng Cộng sản Đông Dương muôn năm!”, “Đả đảo đế quốc Pháp và quan làng tay sai!”, “Giảm thuế cho dân nghèo!”. Ông Châu Văn Sanh (“công tử” Lời) là người dẫn đầu đoàn biểu tình kéo về tỉnh lỵ Vĩnh Long trong tiếng hô vang, tiếng tù và và tiếng mõ. Đoàn biểu tình đến Văn Thánh miếu (nay thuộc phường 4, TP Vĩnh Long), cách dinh chủ tỉnh hai cây số thì bị lính Pháp và ngụy chặn đường, nổ súng vào đoàn biểu tỉnh làm tám người chết, 60 người bị thương. Châu Văn Sanh bị bắt và đưa về Sài Gòn…”.
Sự kiện trên khiến ông bị giam ở Sài Gòn hai tháng thì vợ ông, bà Năm Phối, đã dùng tiền lo lót để ông ra tù. Có lẽ xuất thân từ tầng lớp điền chủ, lại là “công tử” ăn chơi có tiếng nên thực dân Pháp không thể tin ông là người cầm đầu đoàn biểu tình. Ra tù, ông tiếp tục hoạt động cách mạng, cuối năm 1931 lại bị bắt.
Hồi ký của ông Nguyễn Văn Nhung, nguyên Bí thư Tỉnh ủy Vĩnh Long, có đoạn viết: “Tháng 7-1931, tôi ở chung khám lớn Sài Gòn với Tổng Bí thư Trần Phú, Ung Văn Khiêm, Nguyễn Văn Tây, Ngô Văn Chính và Châu Sanh. Trần Phú bị đánh đến lao phổi nặng, tôi và anh Sanh nằm kế bên thay nhau chăm sóc cho đồng chí Trần Phú. Anh Sanh có mặt lúc đồng chí Trần Phú trút hơi thở cuối cùng...”.
Lần bị bắt này, cô Năm Phối, vợ “công tử” lại lặn lội lên Vĩnh Long, rồi Sài Gòn tìm luật sư “chạy án” cho ông. Bác sĩ Nguyễn Văn Hoài, quê Long Châu, Vĩnh Long, lại là giám đốc Nhà thương điên Biên Hòa, bày kế làm giám định sức khỏe cho “công tử” Lời, kết luận ông bị bệnh tâm thần. Sau này bà Năm Phối kể lại cho con cháu nghe vụ này bà tốn hết “ba sọt tiền bạc trắng” (khoảng 3.000 đồng tiền Đông Dương) để “công tử” thoát nạn tù. Vậy là đầu năm 1932 ông lại được ra tù.
Nhưng rồi hoạt động một thời gian thì ông lại bị địch bắt lần thứ ba vào ngày 3-7-1934. Tòa kêu án 10 năm tù giam và 10 năm đày biệt xứ. Lần này bà Năm Phối lại “gánh bạc trắng” đi chạy án, ông lại được tha.
Năm 1936, Mặt trận Bình dân Pháp lên cầm quyền ở chính quốc, “công tử” Lời tích cực tham gia phong trào đòi dân chủ, dân quyền. Ông tiếp tục bị bắt giam lần thứ tư tại Mỹ Tho. Lần này địch bắn tin cho gia đình mang tiền qua chuộc. Người nhà ông kể, mất “hai thùng bạc sọ” khoảng 200 đồng tiền Đông Dương.
Theo lời kể của ông Nguyễn Thành Thơ, nguyên Phó Bí thư Thành ủy TP.HCM, năm 1937-1939, theo yêu cầu cách mạng, “công tử” Lời có mở một tiệm sách ở TP Cần Thơ, tên nhà sách là Đời Mới, ở cầu tàu Lục Tỉnh đi lên phía tay trái (nay là đường Ngô Quyền). Ông bán sách cách mạng tiến bộ, sách nghiên cứu chủ nghĩa Mác. Thời kỳ này Mặt trận Bình dân Pháp cầm quyền nên bán rất tự do. “Công tử” Lời rất nổi tiếng, giao du với nhiều nhà cách mạng như Nguyễn An Ninh, Châu Văn Liêm, Tạ Uyên, Nguyễn Thị Nhỏ…
Năm 1936-1939, Tỉnh ủy Vĩnh Long xây dựng cơ sở cho Xứ ủy làm việc tại đất nhà “công tử” Lời ở xã Nhơn Phú, quận Cái Nhum. Năm 1939, ông Mười Tụy (bí danh của ông Nguyễn Văn Linh lúc ấy) cùng thư ký là ông Vũ Thiện Tấn đã từng sống ở đây để hoạt động cách mạng.
Trong hồi ký Cuối đời nhớ lại, ông Nguyễn Thành Thơ, nguyên Phó Bí thư Thành ủy TP.HCM, kể: “Không còn nhớ ai giao thơ cho tôi đi Cái Nhum, chỉ nhớ má tôi dặn: “Đi xe đến Trà Ôn, con đón tàu lục tỉnh chạy về Sài Gòn, đến Cái Nhum con lên bờ, hỏi nhà Bảy Lời ở đâu?”. Sáng hôm đó tôi đến nhà Bảy Lời… Tôi đưa thư cho Bảy Lời xem… Rồi tôi cùng Bảy Lời ra chợ, Bảy Lời thoăn thoắt mua hết món này đến món nọ rồi quảy giỏ hàng dắt tôi theo bờ rạch làng Nhơn Phú, có rất nhiều xẻo, rạch vào vườn nhà, nên phải vượt qua nhiều cầu tre… đến một vườn cây trái xum xuê, trong vườn có một nhà lá vách cặp nẹp sít sao rất đẹp. Ở đó có hai thanh niên, một người là Vũ Thiện Tấn, gặp tôi là ôm. Còn người nữa tôi còn nhớ lúc đó tên Mười Tụy. Tôi đưa thơ cho hai anh. Anh Mười mặc quần cụt đi chân trần đang làm bếp, nấu ăn rất ngon, dọn rửa chén bát…Không biết các anh bàn thế nào, hôm sau Bảy Lời đưa tôi và anh Thiện Tấn đến thẳng bến tàu lục tỉnh, xuống tàu mướn ngay cabin, cho ăn sáng và trưa rất ngon, đến Trà Ôn tiễn tôi lên bờ. Bảy Lời và Tấn ôm nhau tưởng chẳng rời ra được…”.
Hy sinh tại “địa ngục trần gian”
Khi nội các Daladier thay Mặt trận Bình dân lên cầm quyền ở Pháp thì ở Đông Dương, thực dân Pháp đàn áp phong trào dân chủ dã man. Nhà sách Đời Mới ở Cần Thơ của “công tử” Lời bị đóng cửa. Ngày 4-1-1940, “công tử” Lời thuê xe chở sách về Cái Nhum, bị địch bắt quả tang tại ngã tư Long Hồ với sách cấm và tài liệu cộng sản. Ngày 20-7-1940, ông bị tòa án Sài Gòn kết tội “vận động lực lượng bất hợp pháp để lật đổ chính quyền” với bản án năm năm tù và 10 năm biệt xứ. Ông bị đày ra Côn Đảo.
Theo lời bà Võ Thị Canh, em bà Năm Phối (mẹ của bà Huỳnh Quan Thư, tác giả cuốn sách Công tử Lời - Nhân ái một tấm lòng), sáu tháng trước ngày mãn hạn tù, “công tử” Lời có viết thư về cho bà Năm Phối. Đây là bức thư cuối cùng ông viết từ nhà tù Côn Đảo, được bà Năm Phối cất giữ trong tủ sắt như một bảo vật. Bức thư viết bằng mực tím, nội dung tha thiết nhớ nhung vợ con, xin lỗi vợ vì mình nặng việc đại sự nên đã không làm tròn trách nhiệm một người con, người chồng, người cha… Trong thư còn nói sau khi về đất liền ông còn tiếp tục chịu án “biệt xứ” trên Long Khánh…
Càng gần đến ngày mãn hạn tù, gia đình, người thân và nhiều đồng chí của ông trong đất liền càng mong ngóng, trông tin. Công văn của chúa đảo Côn Sơn gửi toàn quyền Đông Dương, đóng dấu ngày 21-6-1943, mang số 123, báo cáo danh sách 17 tù nhân được trả tự do vào ngày 3-7 năm đó, trong đó có ông Châu Văn Sanh. Thế nhưng đùng một cái, gia đình “công tử” nhận được tin ông đã trút hơi thở cuối cùng vào ngày 27-6, trước ngày mãn hạn tù sáu ngày...
Ông mất khi đang ở tuổi 33, cái tuổi sung mãn nhất của người thanh niên đang xả thân vì nghiệp lớn. Sau này, “công tử” Lời được Nhà nước truy tặng là liệt sĩ.
Chuyện về “công tử” Lời còn nhiều điều thú vị, bạn đọc có thể tìm thấy trong cuốn sách Công tử Lời - Nhân ái một tấm lòng của tác giả Huỳnh Quan Thư do NXB Trẻ ấn hành. Bà Thư nguyên là cán bộ Thành đoàn TP.HCM từ năm 1966-1978, là vợ của liệt sĩ Lê Quang Lộc, một thủ lĩnh của phong trào sinh viên, học sinh Sài Gòn trước giải phóng. Bà là cháu gọi vợ “công tử” Lời bằng dì ruột. Quyển sách của bà chứa nhiều tư liệu quý, giúp ta hiểu khá đầy đủ về chân dung vị “công tử” giàu lòng nhân ái này./.
Tác giả: Nguyên Ngọc
Nguồn tin: vanhien.vn